خاتم کاری چیست و چطور می توان آن را هم ردیف صنایع دستی دانست؟

هنر خاتم کاری روشی برای تزیین است که در اصل شامل قرار دادن قطعه های کوچک در فضای خالی می باشد.در این صورت اگر زمینه ی کار یعنی آن فضای خالی که روی آن کار می کنیم از جنس چوب باشد به این حرفه خاتم کاری گفته می شود.هنر خاتم کاری در ایران به عنوان یکی از صنایع دستی معروف محسوب می شود و فرآیند ساخت آن یک تکنیک باستانی درخشان ایرانی است. این اثرات هنری که به دست ایرانیان پارسی ایجاد شده اند با تزئین سطح رویی اشیاء چوبی ساخته شده اند. این هنر با چسباندن نوارهای منبت کاری در کنار یکدیگرساپورت می شود. نوارهای خاتم با پیچاندن میله های چوبی بلند و نازک چوبی، فلزی یا استخوانی که در کنار یکدیگر چسبانده می شوند ایجاد شده و سپس آنها را برش می دهید.

این فیلم به تجسم بهتر روند خاتم کاری در ذهن شما کمک می کند:

تاریخچه خاتم کاری

بیشتر مردم جهان به دلایل مختلفی از جمله رنگ و طبیعی بودن و  طرح های  زیبا به اشیاء چوبی علاقه مند هستند. این اشیاء در هر کشور به روش های مختلفی ساخته و طراحی می شوند. هنر خاتم کاری یکی از هنرهای چوبی است که تاریخ آن به هزاران سال پیش باز می گردد و نشانه های حضور آن در مصر باستان ، چین ، هند و ایران یافت می شود. علی رغم زیبایی و ویژگی های منحصر به فرد ، به دلیل محدودیت های جغرافیایی تولید و پیچیدگی روند ساخت و ساز ، برای اکثر مردم جهان و حتی برای محققان تاریخ هنر و صنایع دستی تاکنون ناشناخته است.تاریخچه خاتم کاری در ایران به دوره سلجوقیان باز می گردد ، اما در دوره صفویه ، خاتم کاری در دربار چنان محبوب بود که شاهزادگان این تکنیک را در کنار سایر هنرها مانند موسیقی یا نقاشی یاد گرفتند.

طراحی و ساخت خاتم

طراحی اجناس خاتم کاری یک فرایند بسیار پیچیده است. در کارهایی با کیفیت متوسط گاهی اوقات بیش از ۴۰۰ قطعه در هر اینچ مربع وجود دارد. مواد مورد استفاده برای این هنر از نظر کاربرد ، می توانند در حداقل پنج گروه مجزا از جمله “انواع چوب ، استخوان ، سیم ، چسب و مواد پالیش ” تقسیم شوند. انواع چوب در رنگ های مختلف تهیه شده و سپس از ابزارهای مناسب استفاده می شود. میله های نازک از چوب ، استخوان و فلز به ضخامت تقریبا ۲ میلی متر (یا کمتر) ضخیم و ۳۰ سانتی متر طول برش داده شده ، سپس به هم وصل می شوند ، ابتدا با رشته و سپس به وسیله ی  چسب. الگوی مورد نظر با نگاه کردن به یک انتهای بسته ، که برش های ۱ میلی متر از آن بریده می شود ، قابل مشاهده می شود. برش ها سپس روی سطح چیده شده و چسبانده می شوند تا آراسته شوند. این نوع صنایع دستی شامل تولید الگوهای پوشاننده (عموماً به شکل ستاره) ، با رشته های نازک چوب (آبنوس ، ساج ، نارنج ، گل رز) ، برنجی (برای قطعات طلایی) ، استخوانهای شتر (قسمتهای سفید) است.

در اینجا یکی از الگوهای کلاسیک را مشاهده می کنید:

و یکی دیگر از انواع مختلف استفاده از مواد و رنگ های گوناگون:

استفاده از خاتم

نوار های پهن و باریک در خاتم کاری توسط هنرمندان ماهر خاتم ساز بر روی هر سطح چوبی، از دیوار گرفته تا کتاب مقدس استفاده و نصب می شوند. تزئینات درهای اماکن مقدس نیزعمدتا از نقوش خاتم تشکیل شده است.
نمونه اینها را می توان در شهرهای مشهد، قم، شیراز و ری مشاهده کرد. همچنین در ساختمان سلطنتی، درها و وسایل چوبی متنوع اعم از قاب های کوچک و جعبه های جواهرات گرفته تا موارد بزرگ مانند میزهای قهوه، چهارچوب تختخواب، میزهای شام و شمعدان های بزرگ، ساعتها، نقاشی مینیاتو رایرانی و بسیاری اشیاء دیگر ممکن است تلفیقی با خاتم باشند. هنر خاتم کاری در حال حاضر در اصفهان ، شیراز و تهران در حال تمرین است اما در بین آنها شیراز در این زمینه بسیار مشهور است.

خاتم به کار رفته شده روی جعبه 

خاتم کاری استفاده شده در معماری کاخ چهلستون (اصفهان)

طبقه بندی خاتم کاری

خاتم را می توان به روش های مختلفی از جمله نحوه استفاده از آن در روی کار طبقه بندی کرد. برای مثال برای حاشیه کارها، از خاتم حاشیه که دارای نقوش ساده تر و باریک تر است استفاده می شود. برای پس زمینه کار نیز از خاتم زمینه که دارای نقوش پیچیده تر و عریض تر است استفاده می شود.همچنین، یک طبقه بندی دیگر از لحاظ ساختاری و شکل سطح مقطع کوچکترین واحد آن می تواند به دو دسته طبقه بندی شود:
یکی از آنها شامل خاتم مربع شکل است که سطح مقطع کوچکترین واحدآن  مربع می باشد و نوارهای آن با قرار دادن ورقه های نازک چوبی یا استخوانی روی یکدیگر ساخته شده اند. دسته بندی دیگر خاتم مثلث است که در آن مثلث کوچکترین واحد آن است و نوارهای آن با دسته بندی منشورهای چوبی و فلزی بلند به شکل دایره ساخته شده و سپس آنها را لایه به لایه برش می زنند و می چسبانند.